Rodzina bywa określana mianem podstawowej komórki społecznej, w której przebiega rozwój psychoemocjonalny człowieka. To właśnie w niej uczymy się wielu przydatnych umiejętności, rodzice lub opiekunowie przekazują nam kluczowe wartości i przekonania dotyczące świata. Najlepiej, gdy rodzina stanowi bezpieczną bazę, do której zawsze możemy powrócić i uzyskać potrzebne wsparcie. Wówczas interakcje ze światem zewnętrznym okazują się mniej obciążające. Dlaczego rodzina jest ważna w życiu człowieka?

Definicja rodziny i podstawowe funkcje rodziny

Liczne badania socjologiczne wskazują, że dla wielu z nas rodzina to najważniejsza wartość w życiu człowieka. Dbamy o dobre relacje z jej członkami, okazujemy im wsparcie i zainteresowanie. Dla rodziny jesteśmy w stanie zrezygnować z niektórych rzeczy, np. przeprowadzki za granicę, która zapewniłaby nam rozwój zawodowy i lepsze zarobki.

Istnieją różne definicje rodziny, które mają charakter biologiczny, socjologiczny, ekonomiczny, społeczno-prawny i psychologiczny. Ulegają one licznym modyfikacjom, ponieważ starają się nadążyć za zmianami społeczno-obyczajowymi.

Z biologicznego punktu widzenia rodzinę tworzą osoby, które łączą więzy krwi i wspólne geny. Ta definicja okazuje się niewystarczająca, ponieważ wyklucza z tego grona partnera/partnerkę. Biologiczna rodzina składa się z dziadków, ich dzieci i wnuków.

W ujęciu humanistycznym rodzina stanowi podstawową jednostkę społeczną, w której obserwuje się skomplikowaną sieć interakcji. Kształtują one więź, postawę wobec świata i przekonania związane z jego funkcjonowaniem.

Jeszcze inni mianem rodziny określają grupę ludzi, która zamieszkuje jedno gospodarstwo domowe. Oddziaływania, jakie zachodzą między jej członkami, mogą wspierać ich funkcjonowanie lub wykazywać destrukcyjny charakter.

W rodzinie obserwuje się harmonię i poczucie bezpieczeństwa, gdy jej członkowie okazują sobie miłość, szacunek, troskę oraz lojalność. Niestety, czasem pojawiają się konflikty i napięcia, które tworzą nieprzyjemną atmosferę i rodzą niepokój.

Pojęcie rodziny rozszerza się, ponieważ obserwuje się dynamiczne zmiany społeczno-obyczajowe. Dziś coraz częściej tworzą ją pary hetero- i homoseksualne, które nie sformalizowały związku. Nie wszystkie pary i małżeństwa posiadają dzieci. Rodzinę tworzy też samodzielna matka, babcia opiekująca się wnukiem oraz osoby, które przysposobiły dziecko. Niektórzy określają tym terminem przyjaciół, z którymi utrzymują bliskie i wartościowe relacje.

Czy rodzina to najważniejsza wartość w życiu człowieka?

Wiele osób deklaruje, że rodzina stanowi dla nich najważniejszą wartość. Aczkolwiek socjolodzy i psycholodzy obserwują też tendencje indywidualistyczne. Polacy coraz większą wagę przykładają do rozwoju zawodowego i osobistego. Nie wszyscy czują się gotowi na założenie własnej rodziny. Niektórzy wchodzą w związki, ale nie decydują się na dzieci. Inni wybierają życie singla. Nie każdy utrzymuje bliskie relacje z rodziną pochodzenia, ponieważ pewne konflikty nie zostały przepracowane w jej obrębie. Dlaczego rodzina jest najważniejsza w życiu człowieka?

Nawet jeśli z jakiegoś powodu ograniczamy kontakt z rodziną pochodzenia, to odgrywa ona ważną rolę w naszym życiu. W oparciu o przekazane przez nią wartości i przekonania formułujemy własny obraz siebie, świata i przyszłości. Ponadto niektórzy z nas starają się być zupełnie inni niż rodzice, czyli budują swoją postawę w opozycji do nich.

To w rodzinie zdobywamy umiejętności społeczne, uczymy się autonomii oraz regulacji emocji. Wszystkie zachodzące w niej procesy mają ogromny wpływ na nasze dorosłe życie i wybory. Często nie zdajemy sobie z tego sprawy, przez co pewne wzorce kierują naszym zachowaniem w sposób nieuświadomiony. Komunikaty przekazywane przez rodziców przyczyniły się do powstania wielu automatycznych myśli.

Jako rolę odgrywa rodzina w życiu człowieka?

Człowiek to jedyny ssak, który tak długo pozostaje niezdolny do samodzielnej egzystencji. Nasze przetrwanie początkowo zależy od rodziców/opiekunów, którzy zaspokajają nasze potrzeby fizjologiczne oraz emocjonalne. Jako małe dzieci sygnalizujemy je poprzez płacz i krzyk, ponieważ początkowo nie potrafimy mówić. Większość z nas wykazuje responsywność, dlatego dostrzegamy potrzeby drugiego człowieka. Podchodzimy do nich w sposób empatyczny i w miarę możliwości staramy się je zaspokoić. Dotyczy to nie tylko małych dzieci, ale też innych dorosłych. Gdy widzimy, że koleżanka jest smutna, staramy się z nią porozmawiać i udzielić jej wsparcia.

Początkowo rodzice karmią nas, zapewniają nam ciepło i opiekę. Z czasem, gdy rozwijamy się, wspierają naszą autonomię. Stanowią bezpieczną bazę, do której zawsze możemy powrócić. Np. rodzice zachęcają nas do nauki nowych rzeczy, a kiedy z czymś sobie nie radzimy, wspierają nas w radzeniu sobie z frustracją.

Jaką rolę odgrywa rodzina w życiu człowieka? Stanowi punkt odniesienia, z którego korzystamy w wielu sytuacjach. Uczymy się poprzez modelowanie zachowań osób ze swojego najbliższego otoczenia. Często nie zdajemy sobie z tego sprawy. To od członków rodziny przyswajamy umiejętność radzenia sobie z krytyką i porażką. W relacjach z rodzicami i dziadkami uczymy się komunikacji, wyrażania swoich potrzeb oraz emocji.

Aby normalnie funkcjonować w dorosłym życiu, w pewnym momencie dokonujemy separacji. Odcinamy się od rodziny pochodzenia, aby założyć własną opartą na zasadach ustalonych z partnerem/partnerką. Niekiedy rodzi to konflikt lojalnościowy. Chcemy pozostać wierni wartościom przekazanym nam przez rodziców i dziadków. Z drugiej strony zależy nam na partnerze, który preferuje zupełnie odmienne podejście. Rodzina, która charakteryzuje się elastycznością, akceptuje autonomię dorosłych dzieci.

Rodzina odgrywa kluczową rolę w życiu człowieka, wpływając na jego rozwój emocjonalny i społeczny. Silne więzi rodzinne mogą pomóc jednostce w budowaniu zdrowych relacji w przyszłości i zmniejszyć odczuwanie samotności w związkach. Jednocześnie, brak wsparcia rodziny może skutkować większą podatnością na uczucie izolacji w relacjach miłosnych w przyszłości.

Wpływ rodziny na wychowanie dzieci

Czym jest rodzina w życiu człowieka? Grupą społeczną, która odgrywa istotną rolę w procesie wychowania. Początkowo wydaje nam się, że w każdym domu obowiązują podobne zasady, wartości i tradycje. Istotna zmiana w postrzeganiu rzeczywistości zachodzi wówczas, gdy nawiązujemy przyjaźnie i wchodzimy w pierwsze związki romantyczne. Wówczas okazuje się, że nie wszyscy spędzają Boże Narodzenie przy wspólnym stole. W niektórych rodzinach rodzice decydują o wyborze szkoły dla dzieci, w innych pozostawiają im wolny wybór.

Każdy z nas uczy się poprzez modelowanie postaw najbliższych, zazwyczaj rodziców i dziadków. Kiedy krewni przekazują nam adaptacyjne wzorce zachowań i wspierające myśli, zazwyczaj dobrze radzimy sobie w życiu. Nie mamy problemów z wchodzeniem w bliskie relacje z innymi ludźmi. Wykształcamy w sobie pierwotne zaufanie i bezpieczny styl przywiązania. Uczymy się stawiać granice oraz komunikować swoje potrzeby w sposób asertywny.

Rodzina przekazuje nam wartości, które uważa za istotne. Kiedy duży nacisk kładzie na szacunek przynależny każdemu człowiekowi, sami chętnie okazujemy go innym. Nie wszystkie wartości rodzinne okazują się wspierające. Niekiedy otrzymujemy przekaz, że dom powinien być zawsze starannie posprzątany, przez co w dorosłym życiu nie mamy czasu na odpoczynek. Pozostajemy w nieustannej pogoni za perfekcjonizmem.

Rola rodziców w wychowaniu dziecka

Rodzina i jej rola w życiu człowieka to niezwykle szerokie zagadnienie, które można rozpatrywać z różnych perspektyw. Ja skupię się na ujęciu psychologicznym. Początkowo rodzice odpowiadają za zaspokojenie naszych elementarnych potrzeb. Dostarczają nam pożywienie, chronią organizm przed wyziębieniem czy przegrzaniem. Duży wpływ na nasz rozwój psychoemocjonalny ma dostępność rodziców.

Młody człowiek sygnalizuje swoje potrzeby poprzez płacz. Rodzic, który wykazuje responsywność, nie pozostaje wobec niego obojętny. Podchodzi do dziecka i stara się zaspokoić jego potrzeby lub udzielić mu wsparcia w radzeniu sobie z frustracją. Dzięki temu, że opiekun pozostaje dostępny i nie ignoruje potrzeb, uczymy się, że jesteśmy ważni. Kształtuje to w nas pierwotne zaufanie i bezpieczny styl przywiązania. W dorosłym życiu nie boimy się bliskości, nie przeraża nas też autonomia. Zachowujemy równowagę między tymi dwoma potrzebami, co sprzyja budowaniu dobrych relacji partnerskich.

Niekiedy opiekunowie postępują w sposób trudny do przewidzenia. Niektóre oczekiwania spełniają, inne ignorują lub wychodzą z założenia, że lepiej wiedzą, czego potrzebujemy. Np. zdarza się, że rodzice przykrywają nas grubą kołderką, aby zapobiec przeziębieniu, chociaż my ją zrzucamy, pocąc się pod nią. Niekiedy opiekunowie okazują nam czułość tylko wtedy, gdy postępujemy zgodnie z ich oczekiwaniami. Taka postawa buduje lękowo-ambiwalentny styl przywiązania. Sprawia, że miłość postrzegamy w sposób warunkowy. Wychodzimy z założenia, że jedynie zaspokajając potrzeby innych, zasłużymy na ich uczucie i uwagę.

Nie wszyscy rodzice zaspokajają potrzeby dziecka i pozostają otwarci na sygnały, które wysyła młody człowiek. Czasem je ignorują, ponieważ gdzieś usłyszeli, że najlepiej pozostawiać niemowlę same w pokoju, czekając, aż się wypłacze i uśnie. Niekiedy matka jest dla nas niedostępna, ponieważ zmaga się z depresją poporodową. Jeśli dorastaliśmy w takich warunkach, w dorosłym życiu często reprezentujemy unikowy styl przywiązania. Boimy się bliskości, bo jej nie znamy. Nauczyliśmy się, że możemy liczyć tylko na siebie. Uważamy, że nikogo nie potrzebujemy.

Kiedy dorastamy, zaczynamy dążyć do autonomii. Najlepiej, gdy rodzice ją wspierają. Nie próbują chronić nas przed frustracją ani wyręczać w codziennych zadaniach. Zapewniają nam w ten sposób możliwość wykształcenia poczucia sprawczości. Pozwalają też na separację, bo zdają sobie sprawę, że nie jesteśmy ich własnością, lecz odrębnym bytem.

Rodzina jako model zachowań i wartości

Rodzina i jej rola w życiu człowieka obejmuje także kształtowanie zachowań dzieci oraz przekazywanie im wartości postrzeganych jako ważne. Od rodziców i dziadków uczymy się regulacji emocji. Jeśli opiekunowie potrafią wyrażać złość w sposób asertywny i wykorzystać ją jako siłę twórczą do wprowadzenia zmian, to sami postępujemy podobnie w dorosłym życiu.

W systemie rodzinnym wchodzimy w pierwsze interakcje społeczne. Uczymy się komunikować swoje potrzeby i emocje, jednocześnie odpowiadać na oczekiwania innych ludzi. Dobrze, gdy opiekunowie są asertywni i potrafią stawiać granice. Wówczas poprzez modelowanie ich postaw postępujemy w podobny sposób. Szanujemy innych ludzi, okazujemy im wsparcie, ale jednocześnie priorytetowo traktujemy własne potrzeby. Zmniejsza to ryzyko padnięcia ofiarą nadużyć.

Rodzice oswajają nas z krytyką i porażką. Pokazują, jak reagować, gdy nie wszystko idzie zgodnie z planem. Dzięki nim dowiadujemy się, jak odróżnić merytoryczne uwagi od krytykanctwa. Jednocześnie pomagają w kształtowaniu zdrowego i stabilnego poczucia własnej wartości. Dzięki niemu nie przejmujemy się tak bardzo każdą porażką. Nie wpływa ona negatywnie na obraz siebie i nie przekreśla dotychczasowych sukcesów.

Żadna rodzina nie jest wolna od napięć i kłótni w relacji, ponieważ każdy z nas posiada unikatowe cechy i inaczej spogląda na te same kwestie. Kiedy system zachowuje elastyczność, reaguje adekwatnie do sytuacji. Np. gdy dziecko nie chce iść na studia, tylko do szkoły branżowej, opiekunowie nie próbują na siłę zmieniać jego decyzji, lecz poznać motywację. Niekiedy wybór podyktowany jest niską samooceną lub krytycznymi uwagami nauczyciela. Czasem stoi za nim prawdziwa pasja. W rodzinie uczymy się rozwiązywać konflikty i komunikować swoje potrzeby.

Wartości rodzinne wywierają ogromny wpływ na nasze życie. Możemy je przyjąć jako własne lub odrzucić. Czasem wspomniany proces przebiega nieświadomie. Zazwyczaj, gdy rodzice uważają, że każdy człowiek zasługuje na szacunek i okazują go wszystkim, sami postępujemy podobnie. Z rodzin, w których nie dyskryminuje się nikogo ze względu na kolor skóry, orientację psychoseksualną czy religię, wychodzimy wzbogaceni o akceptację różnorodności.

Wpływ rodziny na kształtowanie relacji człowieka z innymi

Rodzina – wartość w życiu człowieka stanowi temat licznych publikacji naukowych. Przygotowuje ona każdego z nas do funkcjonowania w społeczeństwie. Najlepiej, gdy kształtuje w nas postawy sprzyjające nawiązywaniu zdrowych relacji z innymi ludźmi.

Jakie wzorce zachowania nabywane są w rodzinie?

Czy rodzina jest najważniejsza w życiu człowieka i to ona kształtuje wzorce zachowań? Wiele wskazuje na to, że odgrywa istotną rolę w tym procesie. Warto podkreślić, że nie każda osoba, która wychowała się w niesprzyjającej atmosferze, przyswaja dysfunkcyjne wzorce myślowe i behawioralne. Temperament czasem chroni nas przed nieadaptacyjnymi postawami. Np. jeśli jesteśmy towarzyscy, to łatwo nawiązujemy relacje z różnymi ludźmi, przez co dysponujemy większą liczbą wzorców. Ponadto inni mogą zaspokajać te potrzeby, które zostały zignorowane przez rodziców, dlatego nasz styl przywiązania staje się bardziej bezpieczny.

W rodzinie nabywamy różne wzorce zachowań. Wśród najważniejszych z nich wymienia się:

  • styl przywiązania, który wpływa na tworzenie więzi z innymi ludźmi;
  • sposób radzenia sobie z emocjami;
  • styl komunikacji – za najlepszy uchodzi asertywny oparty na wzajemnym szacunku;
  • sposób stawiania granic – wyróżniamy granice elastyczne, sztywne i przepuszczalne, z czego tylko elastyczne posiadają charakter adaptacyjny;
  • sprawczość lub całkowita zależność od innych ludzi.

Rodzina a zdrowie psychiczne

Zdrowe relacje rodzinne, które opierają się na wzajemnym szacunku, trosce, empatii i miłości, wywierają korzystny wpływ na nasze zdrowie psychiczne. Zapewniają wsparcie i stanowią bezpieczną bazę. Kiedy możemy liczyć na swoich bliskich, osiągamy optymalny stopień pobudzenia i lepiej radzimy sobie ze stresem. Kiedy sami stawiamy czoła przeciwnościom losu, bo nie znajdujemy oparcia emocjonalnego w rodzinie, mózg czuwa, aby w porę wykryć ewentualne zagrożenie. Przewlekłe napięcie nerwowe sprzyja rozwojowi depresji i stanów lękowych.

Rola rodziny jako środowiska wsparcia

Rodzina w życiu człowieka pełni wiele funkcji. Z jednej strony stanowi punkt odniesienia, z drugiej kształtuje zachowania i przekazuje istotne wartości. Ponadto stanowi bezpieczną bazę i zapewnia nam wsparcie w trudnych sytuacjach. Wszyscy zmagamy się czasem z problemami. Choroba, wypadek, utrata pracy – łatwiej przetrwać kryzysy, mając wokół siebie bliskich, którzy okazują nam życzliwość i niosą realną pomoc.

Jedną z elementarnych funkcji rodziny jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa wszystkim jej członkom. Dzieci, które mają dobre relacje z rodzicami i czują się przez nich akceptowane, chętniej powierzają im swoje troski. Informują o trudnościach w szkole, hejcie ze strony rówieśników czy przemocy psychicznej stosowanej przez nauczycieli. Aby nie przeoczyć tych problemów, zadbajmy o to, aby młody człowiek w kontakcie z nami czuł się bezpiecznie. Nie oceniajmy go, nie krytykujmy i nie wyśmiewajmy zgłaszanych przez niego trudności. Skoro coś stanowi dla niego problem, to znak, że warto się temu przyjrzeć. To, co nam wydaje się mało istotne, dziecko może wpędzać w depresję, a nawet doprowadzić do próby samobójczej.

Rola rodziny w zapobieganiu zaburzeniom psychicznym

Rola rodziny w życiu człowieka polega także na stworzeniu atmosfery, która chroni jej członków przed rozwojem zaburzeń psychicznych. Nie wszystkich możemy uniknąć, ponieważ niektóre posiadają podłoże genetyczne. Niekiedy rodzina okazuje się dysfunkcyjnym środowiskiem, ponieważ nie zaspokaja elementarnych potrzeb dziecka. Obecna w niej przemoc, uzależnienia, obojętność i zaniedbania emocjonalne przyczyniają się do rozwoju depresji, stanów lękowych oraz zaburzeń osobowości. Tym problemom można zapobiec, zapewniając dziecku środowisko wspierające prawidłowy rozwój psychoemocjonalny.

Jak dbać o relacje rodzinne?

W związku z tym, że rodzina jako wartość w życiu człowieka odgrywa jedną z wiodących ról, warto pielęgnować relacje z jej członkami. Każdego dnia konfrontujemy się z różnymi wyzwaniami, które nas kształtują. Tylko rozmawiając z naszymi bliskimi o ich potrzebach, emocjach i przeżyciach, możemy ich lepiej zrozumieć. Nie przeoczymy w ten sposób trudnych dla nich sytuacji, z którymi sobie nie radzą.

Dbajmy o relacje rodzinne poprzez praktykowanie wspólnych aktywności i rytuałów, np. w postaci wycieczek rowerowych czy sobotniego grilla. Zwróćmy uwagę na to, aby sprawiały przyjemność wszystkim uczestnikom. Dopuśćmy też pewną elastyczność przy kultywowaniu rodzinnych tradycji. Jeśli nasze dziecko źle czuje się po zupie grzybowej serwowanej na kolację wigilijną, zastąpmy ją innym daniem lub przygotujmy dwie różne potrawy.

Pielęgnujmy relacje rodzinne, zachowując otwartość i wyrozumiałość. Unikajmy oceniania i krytykowania, aby wszyscy bliscy czuli się akceptowani i kochani. To wzmocni w nich zdrowe poczucie własnej wartości i ułatwi konfrontację z codziennymi wyzwaniami.

Jak radzić sobie w trudnych sytuacjach rodzinnych

W każdej rodzinie pojawiają się trudności. Czasem przeprowadzamy się do innego miasta, otrzymując w nim lepiej płatną pracę. Niekiedy decydujemy się na rozwód, ponieważ z partnerem nie potrafimy ponownie zbudować bliskościowej więzi. W rodzinach zdarzają się też poważne choroby, które zmieniają ich dotychczasowy sposób funkcjonowania. Niezależnie od tego, z jakimi problemami obecnie się zmagacie, rozmawiajcie o nich, a łatwiej przetrwacie trudne chwile. Ponadto wspierając się, umocnicie Wasze rodzinne relacje. Kiedy występują poważne problemy wychowawcze, relacyjne, uzależnienia czy przemoc, skorzystajcie z profesjonalnej pomocy psychologicznej.

Wsparcie psychologiczne dla rodzin w kryzysie

Kryzysy w rodzinie prowadzą do zachwiania wewnętrznej równowagi systemu. Problem jednego z jej członków wpływa na życie pozostałych. Każda akcja rodzi reakcję, tworząc sieć skomplikowanych powiązań i sprzężeń zwrotnych. Niekiedy trudno samodzielnie uporać się z problemami. W takiej sytuacji warto skorzystać ze wsparcia psychologicznego dla rodzin w kryzysie.

Wyróżniamy dwa główne rodzaje działań. W przypadku nagłych lub niebezpiecznych zdarzeń stosuje się interwencję kryzysową. Nie jest ona formą psychoterapii, ponieważ nie sięga do źródeł zgłaszanych trudności i nie ma na celu wprowadzenia trwałych zmian w zachowaniu pacjenta/pacjentów. Interwencja kryzysowa przywraca równowagę emocjonalną u osób, które mierzą się ze śmiercią, chorobą, rozwodem, przemocą lub uzależnieniem członka rodziny. Specjalista w pierwszej kolejności upewnia się, czy pacjent pozostaje bezpieczny, a w razie potrzeby podejmuje działania, które mają go ustrzec przed potencjalnym zagrożeniem. Np. przed agresją ze strony partnera/rodzica.

Psychoterapia rodzinna stanowi godne uwagi rozwiązanie, ponieważ pomaga zmienić interakcje między partnerami i/lub rodzicami a dziećmi. Z pomocą specjalisty przeformułujecie dotychczasowe myśli nt. siebie, świata i przyszłości. Zastąpicie te, które mają charakter dysfunkcyjny, ich wspierającymi odpowiednikami. Często nasze przekonania są obarczone błędem i prowadzą do niewłaściwych wniosków oraz działań.

Podsumowanie – dlaczego rodzina jest ważna w życiu człowieka?

Rodzina jako wartość w życiu człowieka stała się przedmiotem wielu badań naukowych. Dziś wiemy, jakie postawy rodziców wspierają zdrowy rozwój psychoemocjonalny ich dzieci, a jakie mogą rodzić potencjalne zaburzenia. Gdy rodzina zapewnia poczucie bezpieczeństwa i zaspokaja nasze potrzeby, zyskujemy cenny kapitał. Lepiej funkcjonujemy w społeczeństwie i znosimy porażki. Potrafimy odróżnić merytoryczną krytykę od krytykanctwa, gdyż dysponujemy stabilnym i zdrowym poczuciem własnej wartości. W dobrze funkcjonującej rodzinie otwarcie wyrażamy swoje emocje i uczymy się komunikacji opartej na szacunku. Ułatwia ona rozwiązywanie konfliktów w pracy, szkole czy relacji romantycznej.

Czasem w rodzinie pojawiają się kryzysy, które udaje się zażegnać dzięki dobrej woli i zaangażowaniu jej członków. Niekiedy okazują się przytłaczające i rodzą problemy, których nie umiemy samodzielnie rozwiązać. W takiej sytuacji warto skorzystać z profesjonalnej pomocy psychologicznej. Przyjmuje ona zarówno postać interwencji kryzysowej, jak i psychoterapii rodzinnej.

Bibliografia:

  1. Haller R.; Moc szacunku; Wydawnictwo Otwarte, 2022
  2. Hertz N.; Stulecie samotnych. Jak odzyskać utracone więzi; Wydawnictwo Słowne, 2022
  3. Machin A.; Dlaczego kochamy. Naukowe kulisy najbliższych więzi; Wydawnictwo Słowne, 2022
  4. Rembowski J.; Rodzina w świetle psychologii; Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1978
  5. Shankland R., Andre C.; Jak dobrze być razem; Wydawnictwo Feeria, 2021
  6. Stahl S., Tomuschat J.; Wychowanie bez wychowania; Wydawnictwo Otwarte, 2022
  7. Stahl S.; Jak się dogadywać mimo różnic?; Wydawnictwo Otwarte, 2021
  8. Stahl S.; Odkryj swoje Wewnętrzne Dziecko; Wydawnictwo Otwarte, 2019


partnerstwoZnaczenie rodziny w życiu człowieka